کاروان‌سرای حسین‌خانی

این کاروان‌سرا از نوع کاروان‌سراهای درون شهری است که قاعدتاً زمانی به بازار شهر متصل بوده و اکنون از آن جدا افتاده است. این جدایی از ارزش اقتصادی آن کاسته و بنابراین از دست طمع سودجویان مصون مانده و کمتر دستخوش تصرف شده است؛ اما از گزند باد و باران و گذر ایام و غفلت مردمان به دور نمانده و آثار فرسودگی و خرابی در چهره آن پیداست.

کار از جنوب و غرب به خیابان محدود می‌شود و دو ضلع دیگرِ زمینِ آن کاملاً صاف و راست‌گوشه است. روبه‌روی آن، در آن سوی خیابان غربی، سرایی به نام «سرای مرغی» واقع است. کاروان‌سرای حسین‌خانی، همچون دیگر کاروان‌سراها، حیاطی وسیع دارد که قوام همه اجزای طرح به آن است- حیاطی که حیات همه طرح بدان بسته است. حجره‌های کثیر در یک طبقه در اطرافِ این صحن نشسته و بدان رو کرده‌اند. ایجاد استحکام در هندسه طرح و تنوع بخشیدن به ضرباهنگ نماها، در عینِ حفظ تعادل و تقارن در آنها، و معنا بخشیدن به اشکال با کنار هم نشاندن شکل‌های کوچک و بزرگ دغدغه همیشگی معماران قدیم بوده است. نیل به این خواسته‌ها در کاروان‌سرا، به سبب گستردگی صحن و کوچک بودنِ نسبتِ ارتفاع بدنه به ابعاد افقی صحن و کثرت حجره‌های مشابه و مکرر، دشوارتر از بناهای مشابه بوده است. در کاروان‌سرای حسین‌خانی، برای نیل به این مقاصد، بدنه صحن در میانه هر جبهه به شکلِ نیم‌شش عقب نشسته است. به‌علاوه، در این نقاط، بنا در حد دو طبقه ارتفاع یافته و در نتیجه، در مرکز هر جبهه، ایوان‌گونه‌ای پدید آمده است. این تغییرِ رُخ‌بام صحن و بیرون‌زدگی حجم‌ها موجب شده است که ارتفاع جدارهای صحن بیشتر جلوه کند و تناسبات بهتری برای صحن حاصل آید و ضرب‌آهنگِ نمای داخلی نیز تنوعی خوشایند بیاید. دهانه‌های دیگر در دو اندازه یک در میان در کنار هم نشسته‌اند و بعضی از دهانه‌های کوچک‌تر به کفش‌کن حجره‌ها اختصاص دارد. قاعده فرد بودن تقسیمات در همه جبهه‌ها مراعات شده است. نکته شایان توجه این است که این تقسیمات در داخل ایوان‌گونه‌ها نیز ادامه یافته است. به عبارت دیگر، ایوان‌گونه‌ها در برش افقی از ترکیبِ یک دهانه بزرگ‌تر با دو دهانه کوچک‌تر پدید آمده است (در دهانه‌های کوچک‌تر، پلکان طبقه بالا را تعبیه کرده‌اند). در جلو هر حجره، ایوانچه‌ای بوده که پناهی برای حجره و سایه‌روشن مطلوبی برای نمای صحن فراهم می‌آورده است.

http://www.atlasy.ir/atlas/?p=3318#more-3318