تاریخچه آینه کاری:

کاخ آیینه خانه که در سال ۱۲۷۰ شمسی  به دستور ظل السلطان-حاکم اصفهان-تخریب شد.

معماران ایرانی همواره به شیوه های گوناگون و متناسب با مصالح  و مکان که مایه اصلی آن خاک است به آمود برون بناپرداخته و شاهکارهایی در حد جهانی پدید آوردند.آجر و کاشی دو نمونه برجسته از این گروه مصالح است و بناهای تاریخی پر شکوهی بر جای مانده در سراسر محدوده ایران کنونی و ایران بزرگ گذشته و سرزمینهای تأثیر پذیرفته ازفرهنگ ایران ، گواهی گویا بر این امر که آنان در کار خود هنرمندانی بی همتا بوده اند، هر چند نام و نشان شمار اندکی از آنها بر جاست . این هنرمندان از در آمیختن خاک و آب و به یاری رنگ و قلم و آتش و مدد ذوق اندیشه، شاهکارهایی بر پا داشته اند که پس از گذشت سدهای پی درپی همچنان شکوهمند و پر جلال پا بر جایند .

آنان همان گونه که در آمود برون نما مهارتی کم مانند داشتند ،در آراستن درون بنا نیز چیره دستی شگفت انگیزاز خود نشان داده اند . دیوارنگاره ها و گچبریهای که بر دیوارها وطاقها و قوس ایوانها(نیم کاره) در بناهای یاد شده بر جای مانده هر بیننده صاحب ذوق و زیبا پسندی را نه تنها مجذوب زیبایی بنا می کند که به ستایش از توان والای هنرمندان سازنده ان نیز    برمی انگیزد . آینه کاری را باید واپسین ابتکار هنرمندان ایرانی در این گروه هنر های زیبا دانست  که ایرانیان در معماری داخلی و تزیین درون بنا به کار گرفته اند . اجرا کنندگان این شاخه از هنر که به دقت ،ظرافت و حوصله بسیار در کار نیازمند است از زمان پیدایش تا کنون همواره هنرمندان ایرانی بوده و هستند .

آینه کاری با ایجاد اشکال و طرح های تزینی منظم و بیشتر هندسی از قطعات کوچک و بزرگ آینه در سطوح داخلی بنا فضایی درخشان پر تلألو پدید می آورد که حاصل آن باز تاب پی در پی نور در قطعات بی شمار آینه و ایجاد فضایی پر نور دل انگیز و رویایی      است .

پیدایش آینه کاری :

مدارک تاریخی نشان میدهد که تزیین بنا با آینه برای نخستین بار در شهر قزوین پایتخت شاه طهما سب   صفوی و در دیوان خانه ای که او به سال  ۹۶۵ ق. به پایان رساند اغاز شده است . خواجه زین العابدین امیر عبدی بیک  نوید شیرازی در کتاب " دوحه الازهار"که پیش از سال ۹۹۵ق. سروده شده در وصف دیوان خانه قزوین وایوان آینه کاری شده آن

ابیات زیر را می سراید :

      زهی  فرخ   بنای  عالم   آرای             که در عالم  ندیدی کس چنان  جای

      به هر یک  جا نبش ایوان  دیگر            جهان  آرا    نگارستا ن       دیگر

      بهر  ایوان  که  آ ید   در  مقابل             شود     آیینه    بخشش      مقا بل

پس از انتقال پایتخت از قزوین به ِاصفهان  به سال ۱۰۰۷ق. آیینه کاری در کاخ اشرف (بهشهر) گسترش یافت در تزیین بسیار از کاخهای سلطنتی  ِاصفهان که به نوشته  شاردن شمار آنها از ۱۳۷ فزونتر بود از آینه استفاده شد . از میان آنها کاخ معروف به " آیینه خانه"  که به سبب کار برد بسیار آینه در آن بدین نام شهرت داشت از همه زیباتر بود .

"آیینه خانه " چون چهلستون ایوانی با ۱۸ ستون آینه کاری شده داشت و تالار و سقف ایوان و دیوار های آن را آینه های یک پارچه "جام آینه "  به ازای ۵/۱ تا ۲ متر و پهنای یک متر  آراسته بودند . ( عکس آن که نایاب است در سایت اینه کاری دات کام گذاشته ام "عبدی" )  .

باز تاب تصویر زاینده رود و بیشه های ساحل شمالی آن در آینه های این بنا منظره ای دلپذیری به وجود میآورد .

میرزا مظفر ترکه به سال ۱۰۷۶ق. درردۀ منشیان دربار شاه عباس دوم صفوی بوده اشعاری در وصف  " آینه خانه " سروده  و آن  را " عشرت سرای " شاه صفی می خواند.

از سروده های  او روشن است که این کاخ و کاخ " هفت دست " در دوره شاه صفی آغاز و در دوره شاه عباس دوم پایان یافته است . بخشی از آنچه او درباره "اینه خانه " سروده چنین است :

      فانوس و شمع  قدی و پا تا سر آیینه             رویت صباح عید ترا پیکر آیینه

     نقاش  صنم لم یزال ازسایۀ تو بست              بر پرده های دیدۀ هفت اختر آینه

    این جلوه گاه کیست که درهرطرف او                           صورت نمای گشته ز یکدیگر اینه

   عشرت سرای شاه صفی دان کز او بود            روشن چراق اختر چشم هر آینه

     خواند خط جبین ملایک به نه  فا ل               افتد اگر ز روی تو عکسی در آینه

 در کاخ چهلستون نیز که بین سالهای ۱۰۵۲ق.تا  ۱۰۷۸.ق در دوره پادشاهی شاه عباس دوم بنا شده از آینه با گستردگی استفاده کرده اند . در این کاخ آینه های قدی یا بدن نما وقطعات کوچک آینه و شیشه های رنگین برای آراستن سقف و ایوان و تالار به کار رفته و

بدنه ۱۸ ستون ایوان نیز با شیشه های رنگین و آینه تزیین شده بود . جملی کارری (Gemlli careri) جهانگرد ایتالیایی که سفر نامه خود را به سا ل ۱۱۰۵.ق به روزگار شاه سلیمان صفوی نوشته در شرح بازدید خود از کاخ میرزا طاهر حاکم آذربایجان مینویسد در یکی از حیاط های داخلی اتاق آیینه کاری زیبایی وجود دارد که نه تنها دیواره حتی روی بخاری آن نیزبا قطعات درخشان آیینه تزِئین شده است ودر زیر تابش صحنه ای    خیره کننده ایجاد میکند. پیداست که این جهان گرد برای نخستین باربا چنین آرایه ای در معماری روبرو و از دیدن آن شگفت زده است.

برافتادن صفویان وناپیداری سیاسی و اقتصادی سرچشمه گرفته شده از آن برای مدتی آیینه کاری را دچار رکورد کرد. نخستین بنای آیینه کاری شده پس از این دوره دیوان خانه کریم خان زند در شیراز بود که آنهم به سال ۱۲۰۹ ق. به فرمان آقامحمدخان قاجار ویران شدو ستونها یک پارچۀ حجاری شده ودرهای خاتم و آیینه های بزرگ آن را برای توسعه وبازسازی ایوان دار الاماره ی تهران (ایوان تخت مرمر کنونی) به تهران حمل کردند.    آیینه کاری درسده ۱۳ هجری قمری رو به ترقی وگسترش نهاد و تکاملی تدریجی اما محسوس داشت. در طول این قرن آثار زیبایی چون تالارهای واتاقهای شمس العماره      (تالار آیینه) کاخ گلستان (۱۲۹۹ق) در تهران ایوان وآستانه حضرت عبدالعظیم در شهر ری وآیینه کاری دارالسیاده آستان قدس رضوی(۱۳۰۰ق) در مشهد انجام گرفت که هر یک به تناسب شیوه کار این دوره به شمارمی آید در این دوره طولانی به جزء آینه کاری ایوان آستان حضرت معصومه ۱۳۰۳.ق در قم ،آینه کاری در خور توجه دیگری را نمی شناسیم

اما نخستین تجربه ها ی پس از تکامل و پیشرفتی محسوس و چشمگیر حکایت دارد .

در بخشهای آینه کاری شده دو شهوند (کاخ موزه سبز کنونی ) در مجموعه سعد آبادِ شمیران و کاخ مرمر در تهران که به ترتیب در سالهای ۱۳۰۶ و۱۳۱۵ .ش ساخته شدند تکامل و نوآوری تازه دیده می شود .

گسترش کاربرد ِآینه کاری تحول دیگری است که در این سده پدید آمد . از این پس آینه کاری از محدوده مذهبی و کاخها ی سلطنتی خارج شد و به صورتی گسترده در اماکن همگانی چون هتلها و رستورانها و تاتر ها فروشگاها و بانکها و خانه ها به کار رفت این گسترش در شیوه سنتی  آینه کاری بی اثر نبود و با نوآوریهای تازه همراه شد .

خاستگاه آینه کاری :

ایرانیان از دیر باز به آب به دیدۀ دو نماد پاکیزگی و روشنایی و راستگویی و بخت و صفا (خوش یمنی ) نگریسته اند .در هر خانه نو همراه هر تازه عروس آینه ای با شمع دان وقرآن همراه بوده قصد تفسیر به رأی ندارم درنزد ایرانیان قبل از اسلام  از دید زرتشت ، بارقه ای از آسمان ( از جانب ّاهورا مزدا )بر زمین تابید در مقابل اهریمن فرودآمده تا آتش (نماد )انسانها را از کجی و اهریمن محفوظ دارد .

در دوره اسلامی متوجه آیات بسیار صریح در قرآن کریم هستیم که " الله " به نور می ماند در آیه نور ........

در بخش معماری ساختن  ِاستخر و حوض وآب نما در جلوی بنا  از دیرگاه ایران معمول بوده و بکار بردن آینه برای آرایش بنا در دوره های جدید نمیتواند با این باوربی ارتباط باشد.

اما بهره گیری از قطعات ِ آینه و هنر آینه کاری به صورت کنونی گذشته از هم آهنگی باباورهای یاد شده ، ریشه ای اقتصادی نیز دارد ، بدین معنی که بخشی از سدۀ ۱۰ هجری

قمری به صورت یکی از اقلام وارداتی از اروپا به ویژه از "ونیز " به ایران آوارده می شده به هنگام جابجایی در راه می شکست . (آینه های امروزی اختراع یوستوس فون لیبک آلمانی در سال ۱۸۳۵ .م است " عبدی).

هنرمندان ایرانی با "شم " اقتصادی و ذوق هنری برای بهره گیری از قطعات

شکسته راهی  ِابتکاری یافتند و از آنها برای آینه کاری استفاده کردند و آینه کاری ظاهرا

با کار برد آنها آغاز شده . بیت زیر از بینش کشمیری شاعر سده یازده هجری قمری نشاندهنده کار برد آینه های شکسته است :

   هر پارۀ دلم چمنی از نگاه اوست                آینه چون شکست شد آینه خانه است

آینه کاری در آغاز با نصب جامهای یک پارچه آینه بربدنۀ بنا آغاز شد . نه تنها درون بنا که دیواره های ایوانهای ستوندار عصر صفوی نیز با آینه های بزرگ تزیین می شد .

جابری انصاری در "تاریخ اصفهان و ری " مینویسد تا حدود سال ۱۳۰۰.ه ق آینه ای بسیار بزرگ و شفاف به نام " آینه چهل ستون نما " یا بر دیوار بالا سر حوض ایوان کاخ چهلستون نصب بود که هر قدر جمعیت از درب عرابه  چهل ستون که تا عمارت تقریباً یکصد و هشتاد تیر فاصله داشت عکس آن جماعت در آن آینه به خوبی نمودار بود ، این آینه را به عمارت مسعودیه ( قصرضل السلطان ) در تهران منتقل کردند وبا زودودن جیوه آن به دری بلورین و تراش دار که با قرقره و فنر باز بسته می شد تبدیل کردند . این درب در نهضت مشروطیت با هجوم بختیاریها به مسعودیه شکست . کار برد آینه های بزرگ در کاخهای دورۀ قاجاریه تدوم یافت . آینه کاری " تالار آینه "  و  "کاخ الماس "  ، " کاخ شمس العماره "،  کاخ باد گیر " کاخ گلستان از بهترین نمونه های کار برد آینه قدی در این دوره است . آینه کاران ایرانی در مسیر تکامل هنر خود از قطعات کوچکتر آینه بهره گرفته و به پدید آوردن آثار دقیق تر و ظریفتر پرداختند .

برای این کار جام های ِ آینۀ نازک به کشور آلمان سفارش داده شد و با ورود آنها در برش سهولتی تازه پدید آمد و قطعات آینه را آسانتر برش می دادند . هنر مندان آینه کاراین آینه ها را به اشکال مختلف هندسی چون لوزی و مثلث ، مستطیل و جز آن  می بریدند و به صورت تخت و بر جسته در کنار هم به طور یکنواخت و منظم می چیدند.                    البته هنر گره سازی (از کنار هم چیدن اشکال منتظم هندسی ) در صنعت چوب و البته هنر کاشی سازی معرق که سابقه دیرینه در این مرز و بوم دارد وجود داشته و کار بردن آن در هنر آینه کاری که خود به[ نسبت جدید درهنرهای سنتی ( ۴۰۰سال )] می باشد رخنه کرده و از آن آرایه های داخلی بسیار زیبا خلق شده ، البته – قصد نظریه پردازی در مورد این هنر ندارم (هنررا فارق از قالب میدانم ) اما قریب به اتفاق اکثر اساتید این هنر رایج ترین طرحها در آینه کاری را شیوه (گره سازی ) و (رسمی سازی ) میدانند این از دیدگاه گوناگونی شکلها و تنوع کار برد گسترده ای در تمام شاخه های هنر ایران دارد طرحهای دیگر چون (قاب سازی )  یا (قاب بندی ) به شیوه گوناگون به ویژه در تزیین سقف ها به کار می رفت . گاهی قاب های تشکیل دهنده سقف تنها از آینه های مسطتیل شکل شامل می شد(شبکه بندی سقف)  و باز تاب تصویر  دیوارهای آینه کاری شده و اشیای داخل تالار عمارت و نقش های رنگارنگ قالی کف تالارو شیشه های رنگی پنج دریها و اروسیها را در خود داشت و منظرهای دلپذیر پدید می آورد . سقف (تالار آینه ) کاخ گلستان یکی از بهترین نمونه های این گونه آینه کاریست . گاهی در سقفها  آینه های جام یک پارچه به کار میرفت که سطح آن را با رنگ دست ساز (نقاشی اسلیمی  ، گل ومرغ ،گل وبوته ،و تصویر اشخاص  بعضاً نقاشی پشت آینه)کرده اند چند نمونه از ان را در سایت آینه کاری دات کام گذاشته ام . در کاخ گلستان و کاخ جنقون بختیاری از این دست هنر دیده می شود .  طرحهای دیگر چون :شمسه ترنج و قطار سازی متداول بوده است . این گونه طرحها را بر سطحهای صاف انجام می گرفت  . شکلهای حجمی نیز در آینه کاری در گذشته و حال معمول بوده است . از جمله نیم کُرهای کوژ یا کاو که به (کاسه )، (جام) یا گل جام شهرت دارد و یا مقرنسهایی که با آینه کاری پوشانده میشود و سقف نیم گنبدی (نیم کاره )ایوانها یا زیر گنبدها " سه کنجها " و بر کار بندی ها به کار میرود . از  بهترین نمونه های این گونه تزیینات مقرنسهای ایوان آینه حضرت معصومه در قم است .

آمیزه ای از نقاشی بر چوب و آینه در آینه کاری نیز معمول بوده . در عمارت کاخ باد گیر کاخ گلستان ِ تهران و در سقف تالاربزرگ عمارت نارنجستان شیراز تلفیق این دو هنر را می توان دید .     

مراحل اجرای آینه کاری :

مراحل مختلف آینه کاری بدین گونه است که نخست طرح کار توسط ( رسام ، معماربنا یا خود آینه کار ) تهیه می شود .

در طرحهای پیچیده کاغذ را سوزنی میکنند و به وسیله آن سطح را (گّرده ) می زنند و سپس آینه کاری را برابر گرده اجرا میکنند . در مواردی که  آینه کاری دارای سطح برجسته باشد زمینۀ کار را قبلا گچبری کرده برابر طرح آماده می سازد. (جام کش) ورقه آینه یک تکه را در اشکال واندازه های مورد نیاز بسته به طرح  بریده وآماده میکند آنگاه (آیینه چسبان)با ملات مخصوص قطعات آیینه را برابرطرح بر سطح کار می چسباند و نقوش دلخواه را پدید می آورد.                                                                                     در پایان( ایینه  شور)کار پاک کردن وجلا دادن (پرداخت کاری)آیینه را برعهده می گیرد توجه داشته باشید تمام مراحل را استاد کار به دقت زیر نظر دارد.                                                ابزار کار آیینه ساده و صدالبته به ،هنر و تجربه استادکار متکی است که شامل الماس (نرم بر) ,گونیا ,خط کش است. از آیینه با ضخامت کم (۱, ۵/۱ ,۲,میلیمتر) استفاده می شود برای برش آیینه کاری باید کنیم یعنی باید ببینیم طرح مورد نظر از چه اجزایی تشکیل شده مربع ,مثلث، لوزی سپس طرح را برش عمیق میدهیم سپس روی قطعات کوچک را با الماس نرم بر (درِز) میدهیم  آینه درز دار بسیارترد وشکننده است سپس آن را روی ملات گذاشته با تلنگر جدا میکنیم .